تله ذهنی استحقاق که به آن طرحواره استحقاق نیز گفته میشود، یکی از پیچیده‌ترین و ریشه‌دارترین تله‌های ذهنی است. این طرحواره موجب میشود که بسیاری از افراد با پیامدهای آسیب زننده آن در زندگی دست و پنجه نرم کنند. تله ذهنی استحقاق یا بزرگ‌منشی به مانند دیگر تله‌های زندگی از باورهای عمیق و ناخودآگاه فرد سرچشمه می‌گیرد. تله ذهنی یا طرحواره استحقاق فرد را مستعد این باور می‌کند که سزاوار دریافت امتیازات یا توجه خاصی است؛ بدون اینکه تلاش مناسبی برای آنها انجام داده باشد. تله ذهنی یا طرحواره استحقاق وقتی شکل می‌گیرد، فرد را به این باور میرساند که باید به صورت خودکار و بدون در نظر گرفتن زحمت و تلاش، از مزایای خاصی بهره‌مند شود. این احساس استحقاق میتواند از دوران کودکی و به واسطه تربیت نادرست یا رفتارهای والدین و محیط اطراف شکل بگیرد. این طرحواره، نه تنها در روابط فردی، بلکه در روابط حرفه‌ای و اجتماعی نیز تاثیر عمیقی می‌گذارد. افراد گرفتار در تله ذهنی یا تله زندگی استحقاق، غالباً انتظارات نامعقولی از دیگران دارند و نمی‌توانند به درستی با محدودیت‌ها و واقعیت‌های زندگی کنار بیایند. در این مقاله قصد داریم شما را با مفهوم تله ذهنی یا طرحواره استحقاق و تاثیر آن بر زندگی فردی و اجتماعی آشنا کنیم.
چگونگی شکلگیری تله ذهنی یا طرحواره استحقاق
تله استحقاق یا بزرگ‌منشی به طور معمول از دوران کودکی و تحت تاثیر عوامل گوناگون شکل می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین عوامل در شکلگیری تله‌های ذهنی و بخصوص تله استحقاق، نحوه تربیت و رفتار والدین با کودک است. اگر والدین بدون توجه به نیازهای واقعی کودک، همواره به او امتیازات خاصی داده و توجه ویژهای داشته باشند، این باور در کودک شکل می‌گیرد که او همیشه سزاوار دریافت بهترین‌هاست؛ بدون اینکه نیازی به تلاش یا مبارزه داشته باشد. همچنین، اگر والدین از کودک خود انتظارات بیش از حد و بالایی داشته باشند و او را در موقعیت‌هایی قرار دهند که از توانایی‌هایش فراتر است، کودک ممکن است احساس کند که باید همیشه به نحو احسن عمل کند و در غیر این صورت، دچار احساس ناتوانی و ناکامی خواهد شد.
تله ذهنی یا طرحواره استحقاق در دوران نوجوانی و بزرگسالی ممکن است مشکلات بیشتری را برای فرد ایجاد کند. افراد گرفتار در این تله، معمولاً در مواجهه با شکست‌ها یا ناکامی‌ها، واکنش‌های نامناسبی نشان می‌دهند و به جای پذیرش مسئولیت و تلاش برای بهبود وضعیت، به دیگران یا شرایط بیرونی متکی می‌شوند. این افراد معمولاً نمی‌توانند به درستی با محدودیت‌ها و واقعیت‌های زندگی کنار بیایند و انتظار دارند که همیشه همه چیز به نفع آنها پیش برود. در چنین شرایطی یک احساس سرشکستگی عمیق در آنها شکل گرفته و تمامی تلاش‌هایشان برای رهایی از این احساس خواهد بود. به همین دلیل در چنین افرادی رفتار افراطی برای کسب موفقیت، قدرت، پول و غیره دیده میشود. چیزی که شاید واقعاً هم ضروری نباشد!
عواقب و پیامدهای تله ذهنی یا طرحواره استحقاق
تله ذهنی استحقاق، تاثیرات منفی زیادی بر زندگی فرد دارد. افراد گرفتار در این تله، معمولاً در روابط خود با دیگران دچار مشکلات زیادی می‌شوند. این افراد به دلیل انتظارات نامعقولی که از دیگران دارند، غالباً در مواجهه با هر گونه مخالفت یا عدم توافق، دچار احساسات منفی و تنش شدید می‌شوند. به همین دلیل، تله زندگی استحقاق میتواند به انزوای اجتماعی، مشکلات خانوادگی، مشکلات شغلی و مالی منجر شود.
در محیط شغلی، افرادی که به تله ذهنی یا طرحواره استحقاق گرفتار هستند، ممکن است از همکاران خود توقع داشته باشند که همیشه به خواسته‌ها و نیازهای آنها توجه کنند. این افراد معمولاً از همکاری و تعامل سازنده با دیگران خودداری می‌کنند و تلاش می‌کنند تا همیشه در مرکز توجه قرار بگیرند. این رفتارها، به تدریج میتواند باعث ایجاد نارضایتی و تنش در محیط کار شود و حتی به قطع روابط حرفه‌ای منجر شود.
انواع تله ذهنی یا طرحواره استحقاق کدامند؟
طرحواره استحقاق میتواند به شکل‌های مختلفی در افراد بروز پیدا کند. برخی افراد ممکن است این طرحواره را به شکل خودمحوری و تمرکز صرف بر نیازهای شخصی خود نشان دهند، در حالی که دیگران ممکن است آن را با جلب توجه و تأیید اجتماعی بروز دهند. نوع دیگری از تله ذهنی استحقاق، به شکل باور به داشتن حقوق ویژه و استثنایی بروز می‌کند. طوری که فرد معتقد است باید از قوانین و محدودیت‌های عمومی مستثنی شود. بر اساس شخصیت و تجاربی که فرد در زندگی داشته، نوع خاصی از تله ذهنی استحقاق در وی بروز کرده و میتواند به شکلی متفاوتی بر زندگی و روابط او تأثیر بگذارد. برخی از رایج‌ترین گونه‌های طرحواره استحقاق عبارتند از:
طرحواره استحقاق لوس: افراد گرفتار در این نوع طرحواره، تمایل دارند همه چیز را بدون هیچ‌گونه زحمتی به دست آورند. آنها انتظار دارند که دیگران به طور خودکار نیازها و خواسته‌هایشان را برآورده کنند. این افراد خود را به هیچ‌گونه تعهدی نسبت به دیگران موظف نمی‌بینند.
طرحواره استحقاق وابسته: این افراد به شدت به دیگران وابستگی دارند و بدون تایید و حمایت دیگران احساس بی‌ارزشی می‌کنند. آنها انتظار دارند که دیگران همیشه در کنارشان باشند و به مراقبت از آنها بپردازند.
طرحواره استحقاق تکانشگر: افراد دارای طرحواره استحقاق تکانشگر در برآورده کردن خواسته‌های خود بسیار عجول و بی‌تاب هستند. آنها توانایی شنیدن”نه” را ندارند و در صورت مواجهه با عدم تحقق خواسته‌هایشان، به سرعت دچار خشم و پرخاشگری می‌شوند.
طرحواره استحقاق کنترل‌گر: این افراد میل شدیدی به کنترل همه چیز دارند و انتظار دارند که دیگران بی‌چون و چرا از دستورات آنها پیروی کنند. نظرات و احساسات دیگران برایشان اهمیتی نداشته و تنها به دنبال برآورده شدن خواسته‌های خود هستند.
تاثیر طرحواره استحقاق بر روابط بین فردی
تله ذهنی استحقاق میتواند تأثیرات منفی جدی بر روابط فرد با دیگران داشته باشد. افراد دارای این طرحواره، به دلیل انتظارات غیرواقعی و نامعقولی که از دیگران دارند، ممکن است در روابط خود با مشکلات زیادی مواجه شوند. این افراد به طور مداوم انتظار دارند که دیگران خواسته‌های آنها را بی‌قید و شرط بپذیرند و در صورت عدم تحقق این خواسته‌ها، به سرعت دچار احساسات منفی مانند خشم و نارضایتی می‌شوند. این نوع رفتارها میتواند به تدریج باعث ایجاد تنش و اختلاف در روابط فرد با دیگران شده و حتی به انزوای اجتماعی و قطع روابط منجر شود.
روش‌های پیشگیری از تله ذهنی یا طرحواره استحقاق
با توجه به اینکه ریشه شکلگیری اکثر تله‌های ذهنی یا طرحوارهها دوران کودکی است، بهترین زمان برای پیشگیری هم همین زمان است. برای پیشگیری از بروز تله استحقاق در کودکان، والدین باید توجه ویژهای به نحوه تربیت و آموزش مسئولیت‌پذیری به فرزندان خود داشته باشند. ایجاد محیطی که در آن تلاش برای دستیابی، به عنوان ارزش شناخته میشود میتواند به کودکان کمک کند تا باورهای سالم و واقع‌گرایانه‌ای درباره زندگی و موفقیت شکل دهند.
در مورد بزرگسالانی که در تله ذهنی استحقاق گیر افتاده‌اند نیز، طرحواره‌درمانی میتواند بسیار کمک کننده باشد. فرایند تراپی یا رواندرمانی ـ که توسط یک تراپیست طرحواره‌درمانگر انجام میشود ـ موجب بررسی و اصلاح طرحوارهها و باورهای نادرست فرد نسبت به خود و اجتماع میشود. این فرایند به فرد کمک می‌کند تا ریشه‌ی بسیاری از رفتارهای ناسالم خود را شناسایی کرده و بتواند با تکنیک‌هایی که یاد می‌گیرد آنها را کنترل کند.
بهترین راهکارهای مقابله با تله ذهنی استحقاق
برای مقابله با تله ذهنی استحقاق، اولین قدم شناخت و پذیرش آن است. فرد باید به این آگاهی برسد که این تله ذهنی میتواند به او و روابطش آسیب‌های جدی وارد کند. این شناخت، اولین گام به سوی تغییر و بهبود وضعیت است. پس از آن، می‌توان با کمک یک تراپیست طرحواره‌درمانگر به بررسی ریشه‌های این طرحواره پرداخته و تاثیر آن در زندگی را کنترل کرد. طرحواره‌درمانی یک درمان اختصاصی برای شناخت و درمان تله‌های ذهنی یا طرحواره‌های ناسازگار اولیه است. برای آشنایی بیشتر با طرحواره‌درمانی پیشنهاد میشود مقاله “طرحواره درمانی چیست و چه کاربردی دارد؟” را مطالعه کنید.
علاوه بر شروع طرحواره درمانی، انجام تمرینات مرتبط با مهارت خودآگاهی و مسئولیت‌پذیری نیز میتواند در مقابله با تله ذهنی استحقاق موثر باشد. در واقع فرد باید یاد بگیرد که برای دستیابی به اهداف و موفقیت‌های خود، نیازمند تلاش و پشتکار است و هیچ چیز به صورت خودکار و بدون زحمت به دست نمی‌آید. همچنین، تقویت مسئولیت‌پذیری، پذیرش واقعیت‌های زندگی و محدودیت‌ها، میتواند به فرد کمک کند تا انتظارات خود را به صورت واقع‌گرایانه‌تری تنظیم کند.
بهترین روش تعامل با فردی که دچار طرحواره استحقاق هستند
اگر شما با فردی زندگی می‌کنید که در تله استحقاق یا بزرگ‌منشی گیر کرده است، ممکن است در برقراری روابط با او دچار مشکلاتی باشید. معمولاٌ برقراری ارتباط با افرادی که دچار طرحواره استحقاق هستند میتواند بسیار پیچیده و ناپایدار باشد. با این حال، در پیش گرفتن چند راهکار میتواند به بهبود این تعامل کمک کند:
حد و مرز‌ها را مشخص کنید
افراد دارای طرحواره تله ذهنی یا طرحواره استحقاق اغلب خودمحور هستند و ممکن است تمایل به بهره‌کشی از دیگران داشته باشند. برای جلوگیری از این رفتار، بهتر است با صراحت و صداقت، حد و مرزهای خود را تعیین کنید و اجازه ندهید که از شما سوءاستفاده کنند.
به یاد داشته باشید که همیشه شما مقصر نیستید
افرادی که دچار طرحواره استحقاق یا بزرگ‌منشی هستند، به ندرت اشتباهات خود را می‌پذیرند و معمولاً تلاش می‌کنند تا شما را مقصر جلوه دهند. مراقب باشید که در این دام نیفتید و مسئولیت مشکلات را ناعادلانه به دوش نکشید.
اگر شریک زندگی‌تان دچار این تله است، او را به شروع تراپی ترغیب کنید
افراد درگیر این طرحواره اغلب از باورها و رفتارهای اشتباه خود آگاه نیستند. پیشنهاد کنید که به یک طرحواره‌درمانگر مراجعه کند. تراپیست طرحواره‌درمانگر میتواند با استفاده از روش‌های علمی، به تغییر باورهای نادرست و اصلاح رفتارهای او کمک کند.
سخن پایانی
تله ذهنی یا طرحواره استحقاق، یکی از چالش‌برانگیزترین تله‌های زندگی است که میتواند زندگی فردی و اجتماعی افراد را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. این تله ذهنی از دوران کودکی و تحت تاثیر عوامل گوناگون شکل می‌گیرد. نحوه تعامل اولیه والدین با کودک و وجود این طرحواره در والدین از جمله عوامل شکلگیری آن هستند. با توجه به گستره پیامدهایی که این طرحواره دارد، شناسایی و درمان آن بسیار ضروری به نظر میرسد. شروع فرایند طرحواره‌درمانی و تلاش برای شناخت و پذیرش آن، از جمله اقدامات موثر برای تغییر و رهایی از پیامدهای آن است. همچنین، با تمرین مهارت‌های خودآگاهی و مسئولیت‌پذیری، تا حدی فرد میتواند از این تله ذهنی رهایی یابد و به سوی یک زندگی متعادل و موفق‌تر حرکت کند.
سوالات متداول
1- چگونه می‌توان تله یا طرحواره استحقاق را در خود تشخیص داد؟
تله استحقاق معمولاً با احساسات و رفتارهای خاصی همراه است. اگر متوجه شدید که همواره از دیگران انتظار دارید که به خواسته‌های شما بدون هیچ تلاشی پاسخ دهند، یا اگر در مواجهه با مخالفت یا شکست، احساس می‌کنید که دیگران به شما بی‌عدالتی کرده‌اند، ممکن است درگیر این تله باشید. افراد گرفتار در این تله معمولاً از دیگران توقع دارند که همیشه به آنها توجه و امتیازات خاصی بدهند و در برابر ناکامی‌ها به شدت واکنش نشان می‌دهند. همچنین با تکمیل “پرسشنامه تله ذهنی استحقاق” نیز می‌توانید به وجود آن در خود پی ببرید.
2- آیا تله استحقاق قابل درمان است؟
بله، تله ذهنی استحقاق قابل درمان است. اولین گام برای درمان، آمادگی برای شناخت و پذیرش این تله در خود است. سپس، با شروع فرایند طرحواره‌درمانی می‌توان به بررسی ریشه‌های این تله ذهنی پرداخته و به تدریج تاثیر آن در زندگی را اصلاح کرد.
3- طرحواره استحقاق چگونه بر روابط فردی و اجتماعی تاثیر می‌گذارد؟
افرادی که درگیر طرحواره استحقاق هستند معمولاً انتظارات بالایی از دیگران داشته و در مواجهه با مخالفت دیگران، به سرعت احساسات منفی مانند خشم یا ناراحتی را تجربه می‌کنند. این افراد به دلیل انتظارات نامعقولی که از دیگران دارند، ممکن است در روابط خود با مشکلاتی مانند تنش، اختلاف، و حتی انزوای اجتماعی مواجه شوند. در محیط کاری نیز، این تله میتواند به نارضایتی و مشکلات حرفه‌ای منجر شود.
4- چگونه می‌توان از شکلگیری تله استحقاق در کودکان پیشگیری کرد؟
برای پیشگیری از شکلگیری تله استحقاق در کودکان، والدین باید به تربیت مسئولیت‌پذیری و ارزش‌گذاری بر تلاش و زحمت توجه ویژهای داشته باشند. ایجاد محیطی که در آن کودک یاد بگیرد که موفقیت و دستیابی به اهداف نیازمند تلاش و پشتکار است، میتواند از ایجاد این تله جلوگیری کند. همچنین، والدین باید از دادن امتیازات بیش از حد به کودک و نیز محروم سازی فراطی وی خودداری کنند. چرا که طبق شواهد علمی ارضای شدید خواسته‌ها و نیز محرومیت افراطی، دو ریشه اصلی شکلگیری چنین طرحواره‌ای است.
